ASISAKAPABA?: "NAGLULUWAG ANG CENSOR?"

ASISAKAPABA?

ni Jose F. Lacaba

Unang nalathalaha sa lingguhang tabloid

na Star! sa Pilipino, Hunyo 6-12, 1984

NAGLULUWAG ANG CENSOR?

Inaprubahan kamakailan ng Board of Review for Motion Pictures and Television (BRMPT) ang pelikulang bold na Naked Island. Inaprubahan din nito ang dalawang pelikulang may sensitibo at kontrobersiyal na paksa, mga pelikulang tumatalakay sa mga pangkasalukuyang problemang panlipunan: ang Bangkang Papel sa Dagat ng Apoy at ang Sister Stella L.

Ang mga ito ba’y palatandaan na hindi na masyadong mahigpit ang censors? Na nagiging liberal na ang kanilang pananaw hindi lamang sa kuwestiyon ng seks at karahasan, kundi pati sa mga isyung pulitikal?

Mas tama sigurong sabihin na dalawahan ang patakaran ng BRMPT. Hindi alam ng kanang kamay nito kung ano ang ginagawa ng kaliwa. Habang nagluluwag sa ilang bahagi ay naghihigpit naman sa iba. Sa ibang sabi, umiiral pa rin ang dati nang inirereklamong pagiging arbitraryo, kapritsoso, inkonsistent at pabago-bago.

Malinaw na halimbawa ng ganitong klaseng patakaran ang nangyayari sa programang pantelebisyon na Two for the Road (TFTR).

Noong Pebro 20, ang live presentation ng TFTR ay tungkol sa “Committed Clergy.” Kinapanayam sa programa ang isang madre at dalawang pari, sina Sister Mariani Dimaranan, Fr. Jose Dizon at Fr. Art Balagat.

Walang anumang lumabas na reklamo tungkol sa panayam. Marami pa ngang humiling na muli itong ipalabas. Bilang pagtugon sa insistent popular demand, ipinasiya ni Maria V. Montelibano, direktor at co-producer ng TFTR, na i-replay ang palabas.

Dito nagsimula ang gulo.

Alinsunod sa patakaran ng BRMPT, ang live presentation ay hindi pinapakialaman, pero kapag nagkaroon ng replay ng naturang live presentation, ang videotape ay kailangang rebyuhin ng Board.

Noong Marso 15, ang videotape ay dumaan sa isang komiteng binubuo nina Justice Francisco Chanco, Reverend Ezekias Gacutan, Mrs. Nelia Lutao at Santanina Rasul. Pinatanggal ng komite ang “lahat ng diyalogo tungkol sa paninindigang boykot,” ang banggit sa “gobyernong manloloko,” at ang mga “pahayag tungkol sa mga pinagsasamantalahan, inaapi, atbp.”

Sinunod ni Montelibano ang mga instruksiyon ng BRMPT. Lahat ng parteng pinatatanggal ay tinanggal niya at pinalitan ng Blip! Nag-superimpose din siya ng ganitong pahayag sa TV screen: “This portion has been censored by the BRMPT.”

Nagalit ang BRMPT sa ginawang ito ni Montelibano. Pinatatamaan daw at hinihiya ang censors. Noong Mayo 16, sinulatan ni Maria Kalaw Katigbak ang Channel 7, na pinaglalabasan ng TFTR, at sinabi rito na mula sa petsang iyon ay kailangang laging i-preview ang naturang programa bago ito mabibigyan ng permit.

Umangal si Montelibano at ang dalawang host ng programa, sina Elvira Manahan at Nestor Torre. Lumilitaw sa sulat ni MKK na hindi na puwedeng maging live ang TFTR. Maiiba kung gayon ang format nila. At kung masusunod ang kagustuhan ni MKK, namemeligro ang lahat ng live talk shows sa telebisyon.

Dahil sa reklamo nina Montelibano, umurong ang BRMPT. Puwede na rin daw mag-live ang TFTR. Kailangan na lang daw na paabruhan sa censors ang paksang tatalakayin sa bawat programa.

Tumutol pa rin ang grupo ng TFTR. Malinaw nga naman na ang panibagong rekisitos ay isa pa ring mapaniil at arbitraryong patakaran. Hindi ito nakasulat sa Executive Order 876-A (ang kasalukuyang censorship law) o maging sa implementing rules and regulations ng BRMPT mismo.

Sa ngayon, puro replay ang ipinapalabas sa Two for the Road. Sa ganitong paraan, ipinapakita nina Montelibano ang kanilang patuloy na protesta sa di-makatwirang sensura sa telebisyon sa partikular at sa midya sa kabuuan.

SALINAWIT NG "IMAGINE" SA PANAHON NG COVID

NOONG 19-kopong-kopong, napagtripan ko ang paggawa ng mga adaptasyon sa wikang Pilipino ng mga awiting dayuhan. Salinawit ang itinawag ng kapatid kong si Billy sa mga adaptasyong iyon. Isa sa mga ginawan ko ng salinawit ang "Imagine," kanta ng Beatles na ang lyrics at musika ay kay John Lennon. Eto iyong salinawit ko.

ISIPIN MO

Sa himig ng “Imagine”

Orihinal na titik at tugtugin ni John Lennon

Salinawit: Pete Lacaba

Isipin mong walang langit.

Magagawa mo ’yan.


Wala ring impiyerno


O kabilang-buhay.

Ang buhay mo ay narito

 Sa ibabaw ng mundo...

Isipin mong walang bayan.

Mahirap bang gawin?

Wala na ring digmaan,

Walang paninikil.

Isipin mong payapa na

Ang buong mundo...

Yoohoooooo!

Ako ba’y nangangarap?

Hindi ako nag-iisa.

Sumama ka sa amin.

Ang mundo’y pag-isahin.

Isipin mong ang yaman

Ay di sinasamba.

Walang mga gahamang

Nagsasamantala.

Pantay-pantay ang tao

Sa buong mundo...

Yoohoooooo!

Ako ba’y nangangarap?

Hindi ako nag-iisa.

Sumama ka sa amin.

Ang mundo’y pag-isahin!

Ngayong panahon ng Modified Enhanced Community Quarantine (Modified ECQ) dito sa Quezon City, naisipan kong gumawa ng naiiba namang salinawit--isang parody version. Eto siya:

ISIPIN MONG WALANG COVID

Sa himig ng “Imagine”

Parody Salinawit: Pete Lacaba

Isipin mong walang covid.

Magagawa mo ’yan.

Wala nang quarantingting

O social distancing.

Ang buhay mo ay simple lang,

Wala nang face mask diyan…

Isipin mong walang Wuhan.

Mahirap bang gawin?

Wala na sanang lockdown

Sa barangay natin.

Isipin mong sumemplang na

Ang veerus sa mundo…

Yoohoooooo!

Ako ba’y nangangarap?

Hindi ako nag-iisa.

Sumama ka sa amin.

Ibagsak ang quarantine!

Isipin mong ang distancing

Ay di na po sosyal.

Puwede ka nang bumeso

Sa kahit sino diyan.

Isipin mong sumemplang na

Ang veerus sa mundo…

Yoohoooooo!

Ako ba’y nangangarap?

Hindi ako nag-iisa.

Sumama ka sa amin.

Ibagsak ang quarantine!

ASISAKAPABA: "TODAS!"

ASISAKAPABA?

Ni Jose F. Lacaba

Unang nalathalaha sa lingguhang tabloid

na Star! sa Pilipino, Mayo 30-Hunyo 5, 1984

TODAS!

Di kukulangin sa 24.6 bilyong dolyar ang kasalukuyang pagkakautang ng Pilipinas sa mga dayuhang bangko at gobyerno.

Sa opisyal na palitang P14-sa-$1, lumalabas na bawat Pilipino—bata man o matanda, lalaki o babae—ay nagkakautang ng di kukulangin sa P7,000.

***

Noong 1965, nang maging Presidente ang kasalukuyang Bosschief ng bansa, ang ating utang sa dayuhan ay 600 milyong dolyar lamang.

Noong 1945, ang ating utang sa dayuhan ay 60 milyong dolyar. Samakatuwid, sa 20 taong panunungkulan nina Roxas, Quirino, Magsaysay, Garcia at Macapagal, 540 milyong dolyar ang nadagdag sa ating utang sa dayuhan.

Kayo na ang bahalang magkuwenta kung magkano ang nadagdag sa ating utang sa dayuhan mula 1965 hanggang 1984.

***

Nauuso sa ibang bansa ang paggamit ng mga robot sa pabrika. Mahigit 25,000 ang kasalukuyang gumagawa ng mga trabahong paint spraying, grinding, spot welding, atbp. Mahigit na kalahati ng bilang na ito ang nasa Japan. Ang Japan din ang nagmamanupaktura ng 45 porsiyento ng mga robot sa buong daigdig.

Tuwang-tuwa ang mga employer sa mga robot sapagkat ang mga ito’y hindi napapagod, hindi naiinitan, hindi giniginaw, hindi nagrereklamo, hindi nag-uunyon, hindi nagwewelga.

***

Minu-minuto, dalawang sanggol ang isinisilang sa Pilipinas.

***

Ang kasalukuyang Interim Batasang Pambansa, sa buong panahon ng panunungkulan, ay nakapaglabas ng 871 batas. Ang mahigit 700 pa nito ay mga batas na nagbabago ng mga pangalan ng kalye, lumilikha ng mga bagong baranggay, naglilipat ng mga sityo.

Sa kabilang dako, si Bosschief ay nakapaglabas ng 1,905 na presidential decrees, letters of instruction at executive orders. Lahat ng ito’y bahagi na ng batas ng bansa.

***

Ang mga lugar na may pinakamaikling pangalan sa buong mundo ay ang nayon ng Y sa Pransiya, ang nayon ng A sa Norway, ang pulo ng U sa Caroline Islands at ang bayan ng O sa Japan.

Ang lugar na may pinakamahabang pangalan na ginagamit pa hanggang ngayon ay ang Taumatawhakatangihangakoauauotamateaturipukakapikimaungahoronukupokaiwhenuakitanatahu sa New Zealand. May 85 letra ang pangalang iyan, kung hindi ako nagkamali ng pagmamakinilya. Ang ibig sabihin ng pangalang iyan: “ang lugar kung saan si Tamatea, ang lalaking may malaking tuhod na nadulas, umakyat at lumunok ng bundok, ay tumugtog ng plawta para sa kanyang minamahal.”

ASISAKAPABA: "BLIP"

ASISAKAPABA?

ni Jose F. Lacaba

Unang nalathala sa lingguhang tabloid 

na Star! sa Pilipino, Mayo 23-30, 1984

BLIP!

Tapos na ang eleksiyon. Habang sinusulat ito, nangunguna ang UNIDO sa Metro Manila

Ewan ko lang kung ano ang mangyayari mula ngayon hanggang sa araw na lumabas ang kolum na ito.

***

Ang mga oposisyonistang pro-partisipasyon ay nahati-hati sa iba’t ibang partido pulitikal.

Ang mga oposisyonistang pro-boykot naman ay nahati-hati sa iba’t ibang salin at anyong pautos ng salitang boycott.

Sa mga martsang ginanap sa iba’t ibang lugar ng Kamaynilaan noong bisperas ng eleksiyon, ang naririnig na sigaw mula sa mga nagmamartsa ay: “Boykotin!”

Sa mga poster namang idinidikit nila sa mga pader, ang nakasulat ay: “Iboykot!”

Pagdating sa Luneta ng mga nagmartsa, ang narinig nila mula sa isang tagapagsalita ay ang pormang hango sa Espanyol: “Iboykoteo!

***

Sabi ng isang nagmamartsang Tagalista: “Pabor ako sa boykotin.”

Sagot naman ng isa pang nagmamartsang Tagalista: “Baka naman ang kaso ng boykot at kapareho ng kaso ng sulat. Puwedeng isulat, puwedeng sulatin.”

Tinatawagan ang Surian ng Wikang Pambansa!

***

Ang salin naman ng mga sensor sa salitang boycott ay “Blip!”

Nang ipalabas sa telebisyon ang replay ng programang Two for the Road tungkol sa mga pari’t madreng nakikisangkot sa mga usaping sosyopulitikal, iniutos ng mga sensor na alisin ang lahat ng banggit sa salitang boycott.

Kaya, ganito ang lumabas na sinabi ng isang alagad ng Simbahan:

“Blip is the moral option open to the people.”

***

Bukod sa pagpalit ng blip para sa salitang boycott, naglabas din ang programa ng nakasulat na patalastas tuwing may parteng na-blip: “This portion has been censored by the Board of Review.”

Galit na galit daw si Maria Kalaw Katigbak [ang tagapangulo noon ng Board of Review for Motion Pictures and Television, ang dating Board of Censors] sa nangyari. Ipinatawag niya si Maria Montelibano, direktor ng programa, at pinagsabihan ang kanyang tukayo. Bakit daw inilalagay ni Maria M. si Maria K.K. sa kahihiyan?

Ang hirap talagang intindihin ang mga sensor natin. Kung hindi mo susundin, magagalit. Sundin mo naman, magagalit din.

ASISAKAPABA: "TANIKALA"

Mayo 14-21, 1984

ASISAKAPABA?

Ni Jose F. Lacaba

TANIKALA

“Ang mga plebisito,” pahayag ni John Zigdis, isang dating minister ng Gresya, “ay may kahulugan para sa bayang malaya, subalit para sa bayang bihag, ang mga plebisito ay isang insulto. Ito’y isang pagtatangkang himukin ang taong-bayan na tumulong sa pagkakabit ng kanilang mga tanikala.”

***

Sa programang pantelebisyon na Two for the Road, noong Marso 12, ipinahayag ni Minister Ricardo Puno:

“Ang partisipasyon sa eleksiyon ay naghahangad ng reporma sa loob ng sistema. Ang boykot ay naghahangad na baguhin ang sistema.”

Gusto sanang itawag na isang manonood ng telebisyon ang tanong niyang ito:

“Kung ang sistema naman ay diktadura, gugustuhin mo pa ba ng reporma sa loob nito? O gugustuhin mo bang palitan ito ng isang sistemang demokratiko?”

***

Isang dating miyembro ng Kabataang Barangay na kilala ko ang nagtapat sa akin. Isang libong piso raw ang alok sa kanya para maging poll watcher. Ang nag-alok ay isang opisyal ng barangay.

Magkano naman kaya ang pabuya sa mga tagalutong-makaw?

***

Apat na kabataang lumahok sa Lakbayan at nagtaguyod ng boykot ang kinidnap ng mga di-kilalang berdugo, pinahirapan, pinatay, pinagpira-piraso ang katawan, saka ibinaon sa mababaw na hukay.

Malinaw na peligroso ang magpursigi sa boykot. Sana’y huwag nang magdadakdak ang ilang kandidato diyan na ang pagboboykot ay karuwagan. Insulto ito sa mga Lakbayaning nagbuwis ng buhay.

***

“Tuwing eleksiyon,” sabi ng isang kainuman ko, “binibigyan tayo ng pagkakataong pumili kung sino-sinong kinatawan ng oligarkiya ang aapi’t magsasamantala sa atin.”

***

“Hindi ako makapaniwalang ang Paano Ba ang Magmahal? ay sinulat nina Pete Lacaba at Marra PL. Lanot,” puna ng katotong George Vail Kabristante sa rebyu niyang lumabas sa Babae (Abril 1984).

Kami rin, George, ay hindi makapaniwala.

***

“Puwede nilang idahilan na maraming binago sa orihinal na screenplay nila,” sabi naman ni Mario E. Bautista sa kanyang rebyu sa Movie Flash (Abril 12, 1984).

Mahusay kang manghula, Mario.

***

Noong hindi pa ipinalalabas ang Paano Ba ang Magmahal?, sumulat ako sa prodyuser at hiniling kong isama sa credits ang iba pang manunulat at direktor na nakisawsaw sa istorya’t script. Wika ko’y makatarungan lamang na bigyan sila ng credit bilang co-writer o kaya’y bilang may-akda ng “additional scenes and dialogue.”

Matapos naming mapanood ni Marra ang pelikula, nakita naming kami pala ang dapat bigyan ng credit para sa “additional scenes and dialogue.”

O baka mas angkop ang ganito: “Names of characters and a few lines of dialogue by Jose F. Lacaba and Marra PL. Lanot.”

***

Naulinigan sa isang eskuwelahan sa Pasig, mula sa isang batang mga tatlo o apat na taong gulang: “Ang Mama ko, mayaman. Kaya lang, iniwan siya ng Papa ko. Sabi nga niya, baka ipamigay na lang niya ako.”

ASISAKAPABA: "MAYO UNO"

ETO ANG PANGALAWANG LABAS NG "ASISAKAPABA."

Mayo 7, 1984

ASISAKAPABA?

Ni Jose F. Lacaba

MAYO UNO

Bakit Mayo Uno ang Araw ng Paggawa?

Sa Europa noong Edad Medya, ang unang araw ng Mayo ay araw ng mga ritwal at pagdiriwang na naglalayong mapasagana ang ani. Ito’y pista ng mga magbubukid, bagamat sa kalaunan ay nalimot ang orihinal na kahulugan ng pista, at ang May Day o Araw ng Mayo ay naging parang Mardi Gras na lamang, isang araw ng kasayahan at pagpapakawala sa mga inhibisyong seksuwal.

May nagsasabing dito mauugat ang pista opisyal na Araw ng Paggawa, pero maaaring ang ganitong palagay ay haka-haka lamang. Ang tiyak na datos ay ito: noong 1889, sa unang kongreso sa Paris ng Ikalawang Sosyalistang Internasyonal, ang Mayo Uno ay piniling maging Araw ng Paggawa.

Hindi opisyal ang aksiyong ito. Walang posisyon sa gobyerno ng anumang bansa ang mga miyembro ng Ikalawang Sosyalistang Internasyonal. Sapilitang iginiit ng mga manggagawa sa iba’t ibang bansa ang kanilang karapatang magkaroon ng isang araw ng pahinga, isang araw ng pagpapahalaga sa manggagawa. Maraming naganap na madugong sagupaan ng mga pulis at manggagawa bago naging pista opisyal ang Mayo Uno sa maraming bansa.

Gayunman, bagamat ang Mayo Uno ay isang internasyonal na pista opisyal, may mga bansang nagdiriwang ng kanilang Araw ng Paggawa sa ibang petsa. Sa Gran Bretanya, ang Araw ng Paggawa ay ang unang Linggo pagkaraan ng Mayo Uno; sa Estados Unidos at sa Canada, ang unang Lunes ng Setyembre; sa Hapon, Nobyembre 23; sa New Zealand, Oktubre 22; sa Espanya, Hulyo 18.

***

Maraming manggagawa sa buong daigdig ang nagbuwis ng buhay para maitatag ang Mayo Uno bilang Araw ng Paggawa at bilang pista opisyal.

Dito sa Pilipinas, marami na ring manggagawa ang nagbuwis ng buhay para sa kalayaan, demokrasya at mga karapatang pangmanggagawa. Ilan sa pinakakilala ang sumusunod.

—Liza Balando, 22, cap seamer sa Rossini’s Knitwear (Caloocan), binaril sa isang demonstrasyon sa harap ng Kongreso moong Mayo 1, 1971.

—Virgilio Hebron, 19, manggagawa ng kutsara’t tinidor sa Metallide Industries (Sucat, Paranaque), binaril habang tumutugtog ng gitara sa piket sa harap ng pabrika noong Abril 26, 1981.

—Felipe Caracas at Antonio de Guzman, mga welgistang manggagawa ng Foamtex Industries (Valenzuela, Metro Manila), binaril ng mga pulis nang magkagulo sa welga sa harap ng pabrika nitong nakaraang Abril 6.

Bagamat hindi namatay sa isang marahas na insidente, masasabing si Felixberto Olalia, dating tagapangulo ng Kilusang Mayo Uno, ay biktima rin ng opisyal na karahasan. Mahigit 80 anyos na si Ka Bert nang hulihin siya noong 1982. Gayong maysakit, pinatulog siya sa malamig na sementeo sa loob ng bilangguan. Humina nang husto ang kanyang katawan, at namatay siya ilang araw lamang matapos siyang palayain noong isang taon.

***

Habang lumalakas ang kilusang manggagawa at dumarami ang mga welga, piket at iba pang aksiyong masa, napagtutuunan ng pansin ng mga alagad ng sining ang kalagayan ng uring manggagawa.

Ngayong taong ito, halimbawa, tatlong pelikulang tapos na o kasalukuyang tinatapos ang pumapaksa sa buhay at pakikibaka ng manggagawa: Kapit sa Patalim ni Lino Brocka, Sister Stella L. ni Mike de Leon at Bangkang Papel sa Dagat ng Apoy ni Edgar Reyes.

ASISAKAPABA: "NAGPUPUGAY"

May nagbabasa pa kaya ng blog ngayong panahon ng Facebook, Instagram at Twitter? 

Mahigit isang taon na ang lumipas mula nang magpost ako sa sa blog kong ito, pero wala namang namamansin. Ang huling blog post kong iyan ay isang labas ng "ASISAKAPABA?," dati kong kolum na ang pamagat ay nangangahulugang "ano, sino, saan, kailan, paano bakit," katumbas ng "five W's and one H," o "who, what, where, when, why, and how," na siyang mga katanungan para sa pagbubuo ng impormasyon sa peryodismo.

Sa ano't anuman, naisipan kong i-post sa blog na ito ang iba pang kolum sa "ASISAKAPABA," na lumabas sa loob lamang ng ilang buwan sa lingguhang babasahing STAR! Sa Pilipino, ang ninuno ng diyaryong Pilipino Star Ngayon.

Eto ang unang labas ng "ASISAKAPABA."

Abril 25-Mayo 1, 1984
ASISAKAPABA?
Ni Jose F. Lacaba

NAGPUPUGAY

Hawak mo ang isang bagong babasahin, tinutunghayan mo ang isang bagong kolum.

Itatanong mo: Ano bang klaseng pamagat iyan? Anong lengguwahe iyan?

Sa Ingles, sinasabing ang tungkulin ng peryodismo ay alamin ang five Ws and one H: what, who, where, when, why at how.

Ang ASISAKAPABA ay inimbento kong katumbas ng five Ws and one H. Ang ibig sabihin nito’y ano, sino, saan, kailan, paano at bakit.

Ito ang mga katanungang sasagutin sa tuwi-tuwina ng kolum na ito.

Para madaling tandaan, maaaring bigkasin ang code word na ito sa anyong patanong: A, Sisa ka pa ba?

***

Isang manunulat ng Matandang Gresya o Matandang Roma, na hindi ko na matandaan kung sino, ang maysabi nito: “Ako’y tao, at hindi banyaga sa akin ang aumang likas sa tao.”

Ganyan din, humigit-kumulang, ang gusto kong itaguyod na pananaw sa kolum na ito. Anumang pinagkakaabalahan o pinag-iinteresan ng tao—at ng Pilipino ng ating panahon—ay papaksain at dadalirutin dito.

***

Sinasabi ring ang tungkulin ng peryodista ay bigyang-ginhawa ang nagdurusa at parusahan ang namumuhay ng maginhawa—comfort the afflicted and afflict the comfortable.

Bibigyan din natin ng karampatang pansin ang kasabihang iyan.

***

Abril ang unang labas ng ating bagong pahayagan.

Abril ang pinakamalupit na buwan para sa mga katulad kong freelance writer. Abril kasi ang buwan ng pagpa-file ng income tax returns ng mga walang regular na kita.

Mahirap din naman ang buhay ng freelance writer. May panahong malaki-laki ang kayod mo; may panahon namang isang-kahig-isang tuka.

Sa panahong tumitipak ka, tatagain ka nang husto sa buwis. Diyes porsiyento ang agad na inaawas sa kita mo bago mo pa man matanggap. Pero hindi pa kontento ang BIR sa ganyang withholding tax. Pag nalagay ka sa mataas-taas na bracket, magbabayad ka pa rin ng dagdag na buwis pagdating ng araw ng bayaran. Hindi tuloy magawang magtabi ng bahagi ng kita mo para sa panahon ng tagtuyot.

Sa panahon namang walang-wala ka, hindi ka naman tatanggap ng anumang sustento.

Ang siste pa nito, ikaw na ang kinakaltasan ng withholding tax, ikaw pa ang magpapakahirap na pumunta sa opisinang kumaltas para makuha ang iyong withholding tax certificate. 

***

“Mas gusto ko sanang bumoto kaysa magboykot,” sabi ng isang kilala kong oposisyonistang guro, “pero hindi ako boboto sa darating na eleksiyon. Bilib ako sa ilang taong may prinsipyo at matibay ang paninindigan, mga taong hindi balimbing o sunud-sunuran lang sa agos. Kaso, hindi naman kandidato. Ang nakikita kong kandidato ng oposisyon ay mga pinagpilian ng KBL [Kilusang Bagong Lipunan], mga naging oposisyonista lamang dahil hindi sila napasama  sa listahan ng mga opisyal ng kandidato ng KBL.”

***

Nang minsang makita ko ang kartunistang si Boy Togonon, nakasuot siya ng T-shirt na kulay dilaw at sa harapan ay may X na pula. Pero sa halip na BOYCOTT, ang nakasulat sa ilalim ng X ay ang palayaw niya: BOYTOGS.