GAWAD PLARIDEL LECTURE 2013

Photo by Kris Lanot Lacaba

GAWAD PLARIDEL LECTURE 

Ni Jose F. Lacaba

2013 July 24

UP Film Center

Cine Adarna

Bago ang lahat ay gusto kong magpasalamat sa University of the Philippines College of Mass Communication sa pagkakaloob sa akin ng Gawad Plaridel para sa peryodismo.

Dagdag na pasasalamat din para sa tropeo na likha ng National Artist Napoleon “Billy” Abueva, usa ka Bol-anon, isang Boholano, kaprobinsiya ng yumao kong amang si Jose Monreal Lacaba Sr.

Nagkataon naman na ang gawad na ito ay kapangalan ng Plaridel Papers, ang yahoogroup o egroup o online forum na itinatag ko noong 1999, maglalabing-apat na taon na ngayon ang nakararaan. Ang paggamit ko ng pangalang iyan para sa aking egroup ay ihiningi ko ng permiso sa mga human-rights lawyer ng Free Legal Assistance Group, o FLAG, dahil dati ay mayroon silang newsletter na Plaridel Papers din ang pangalan.  Sa totoo lang, iniisip ko nang sarhan ang aking egroup, dahil naging bulletin board na lang siya sa kalakhan, at hindi na tulad ng dati na discussion group ng mga mahilig sa umaatikabong balitaktakan. Ngayon, nagdadalawang-isip na ako kung sasarhan ko nga ang Plaridel Papers egroup, dahil eto nga’t nabiyayaan ako ng Gawad Plaridel.

Malaking karangalan itong ipinagkakaloob ninyo sa akin ngayong araw na ito. Kaya lang, aaminin ko na medyo nalula ako sa papuri na lumabas sa press release tungkol sa aking Gawad Plaridel. Ito ang lumabas sa mga diyaryo: “He also raised the bar of excellence for literary journalism to a level unprecedented in the history of Philippine contemporary journalism.”

Wow! Super! Sabi nga sa kanto, nag-level-up!

Ayoko namang masabing sobra akong nagpapa-humble. Pero kung ako ang tatanungin, hindi ko rin naman sasabihing “unprecedented” ang level na inabot ng aking pagsusulat bilang peryodista, bilang reporter at feature writer at kolumnista.

Nang mapasok ako sa peryodismo noong ikalawang hati ng Dekada Sisenta, kabilang sa mga nadatnan ko sa editorial staff ng lingguhang magasing Philippines Free Press ay sina Nick Joaquin, Kerima Polotan, Wilfrido D. Nolledo, at Gregorio C. Brillantes, pati na rin ang editor-in-chief na si Teodoro M. Locsin, mga beterano at premyadong kuwentista, nobelista, at makata na sumabak sa peryodismo. Sila ang mga naging mentor ko noon, ang nagpapakita ng magagandang ehemplo sa kanilang panulat, ang nagbibigay ng mga tips at payo kung kinakailangan. Kung tutuusin, sila ang aking mga “precedents,” wika nga.

Sa madaling salita, hindi unprecedented ang antas na inabot ng literary journalism sa panulat ng inyong abang lingkod. May mga nauna na sa akin. Sila ang masasabi nating nauna na sa pagpapataas ng bar of excellence sa larangan ng literary journalism, na kung tawagin noong panahong iyon ay reportage o new journalism, at kilala rin ngayon sa tawag na creative nonfiction. Saludo ako sa kanila. Salamat sa kanila, naging journalist ang isang makatang sampay-bakod at English major na hindi naman nakapag-aral ng journalism sa kolehiyo. Salamat sa kanila ay tinatanggap ko ngayon ang Gawad Plaridel para sa peryodismo.

Sapagkat pinahahalagahan sa peryodismo ang transparency, babanggitin ko na rin dito ang hindi naman lingid sa marami sa inyo: na ang UP College of Mass Communication, o Masscom, itong institusyon na nagbibigay sa akin ngayon ng Gawad Plaridel, ay matagal-tagal ko ring pinagtrabahuhan bilang lecturer.

Naging lecturer din naman ako sa iba’t ibang institusyon dito sa UP, kabilang ang departamento ng Filipino at ang Creative Writing Center (na balita ko’y Institute of Creative Writing na ngayon), at nagturo din ako sa aking alma mater na Ateneo de Manila. Pero sa UP Masscom talaga ako nagtagal sa pagtuturo. Doon ako nagturo ng iba’t ibang subjects—scriptwriting, introduction to journalism, feature writing, interpretative reporting, literary journalism—at doon, mula sa pagiging simpleng lecturer ay umabante ako sa pagiging senior lecturer at professorial lecturer.

Hebigat din iyang professorial lecturer. Ibig sabihin, medyo kahanay ko na ang mga propesor na may M.A. o Ph.D. Ibig sabihin, mula sa pagiging Sir Pete, knight of the editorial desk, ako’y naging Professor Lacaba.

Kung sa bagay, sideline ko lang naman ang pagtuturo—isang araw sa loob ng isang linggo, tatlong oras sa loob ng isang araw. Sa mas maraming araw at oras, patuloy akong nagtrabaho bilang peryodista at, paminsan-minsan, bilang mandudulang pampelikula. Pero nakawilihan ko rin ang pagtuturo. Masarap isipin na may naibabahagi akong kahit kaunting karunungan sa mga kabataan, at ako naman ay may napupulot ding ilang bagong kaalaman mula sa kanila.

Maaari din namang nakawilihan ko ang pagtuturo dahil galing ako sa pamilya ng mga guro. Nasa genes, kumbaga. Ang aking ina, si Fe Flores Lacaba, ay matagal na naging guro ng subject na sa simula’y tinawag na National Language at sa kalaunan ay tinawag na Pilipino. Ang dalawa sa nakababata niyang kapatid ay naging guro dito sa UP: si Paulina Flores Bautista ay nagturo sa mismong Masscom, at si Virginia Flores Abaya ay nagturo ng chemistry.

Guro din ang kanilang inang si Sergia at ang kanilang stepmother na si Maria. Ang Lola Maria, na siyang inabutan ko, ay may sarili niyang pribadong kindergarten school sa ground floor ng bahay namin sa Pateros. Ang tawag sa kindergarten na iyon, puwera biro, ay Eskuwelahang Diyes. Kasi ang tuition fee ay diyes sentimos sa isang araw. Sa mga araw na absent ka, hindi mo na kailangang bayaran ang diyes sentimos. Puwera biro.

Tulad ng nasabi ko na, nakawilihan ko nga ang pagtuturo. Pero wala naman akong college degree, hanggang third year college lang ang inabot ko, at nag-dropout na ako pagkaraan ng unang semester ng fourth year, kaya okey na sa akin na lecturer lang ako. Hindi ko hinangad na maging miyembro ng regular faculty.

Suwerte na rin. Kasi, kung naging miyembro ako ng regular faculty, hindi ako maaaring ma-nominate man lang para sa Gawad Plaridel, alinsunod sa mga alituntunin ng parangal na ito.

Napahaba itong aking panimulang kakuwanan. Ang talagang dapat kong gawin ngayon ay magbigay ng lecture.

Sa totoo lang, takot akong mag-lecture. Hirap na hirap akong mag-lecture. Baka kinokonsensiya ako ng isang satirikal na pangungusap na attributed kay Mark Twain (pero hindi pala siya ang talagang maysabi o maysulat): “College is a place where a professor’s lecture notes go straight to the students’ lecture notes, without passing through the brains of either.”

Oo, lecturer ang tawag sa UP sa katulad kong part-time teacher, pero kadalasan ay iniiwasan kong mag-lecture. Workshop style ang ginagawa ko sa pagtuturo. Binibigyan ko ang mga estudyante ko ng writing assignment—halimbawa, “O, sumama kayo sa rali sa darating na SONA, at pagkatapos, sulatin ninyo ang inyong nakita at narinig at nasagap at nalanghap, pero hindi bilang straight news report”—at pagkatapos ay kini-critique at tinatalakay ko at ng buong klase ang isinumite nilang assignment.

Dahil hindi ko nga nakasanayang mag-lecture sa klase, hindi ko naiwasang kabahan nang kaunti nang ipagbigay-alam sa akin na kaakibat nitong parangal ay ang pagbibigay ng isang lecture.

Ang paksang iminungkahi para sa aking lecture ay “Harnessing Journalism for Nation-Building.”

Seryosong usapin ito, saloob-loob ko. Medyo academic lecture ito, hindi basta-basta reportage o bara-barang kolum. Nagagawa ko namang tumalakay sa mga seryosong usapin noong nagsusulat pa ako ng editoryal para sa mga magasing Free Press sa Wikang Pilipino, Asia-Philippines Leader, National Midweek, at Philippine Graphic. Pero maikli lang ang mga editoryal, samantalang ang lecture para sa Gawad Plaridel ay dapat daw na humigit-kumulang sa bente-singko minutos.

Nang umupo na ako sa harap ng aking laptop para sulatin ang lecture, muli akong nabahala noong pinag-iisipan ko na ang iminungkahing paksa. “Harnessing Journalism for Nation-Building” ang sabi. Teka muna. Harnessing?

Totoo, ang “harness” bilang pandiwa, o verb, ay may kahulugang “utilize, make use of.” Puwede mong i-harness o gamitin, halimbawa, ang liwanag at init ng araw para magkaroon ng ilaw sa mga bahay na walang elektrisidad. Malinaw na ang pakahulugan sa “harnessing” sa iminungkahing paksa ay ang paggamit ng peryodismo para sa marangal na layunin na pagtatatag, o pagpapatatag, ng ating lupang hinirang at bayang magiliw.

Sa kabilang dako, ang “harness” bilang pangngalan, o noun, ay may kahulugan ding “a piece of equipment, with straps and fastenings, used to control or hold in place a person, animal or object.” Iyan ay ayon sa Cambridge International Dictionary of English (Cambridge University Press, 1995).

Sa pakahulugang iyan, ang literal na larawang pumasok sa suspetsosong utak ko ay ang harness, o singkaw, na ginagamit sa kabayo o kalabaw. Ang nasabing singkaw ay may kung ano-anong strap na nakakabit o nakakapit sa bibig, leeg, at dibdib ng mga hayop na ito, at ginagamit para kontrolin sila o panatilihin sila sa isang lugar: “used to control or hold in place a person, animal or object.”

Ganyan ba ang gusto nating mangyari sa ating peryodismo? Gusto ba natin itong may singkaw at renda, may harness, sa halip na malayang gumagala sa lunsod at nayon, sa lipunan at sa bansa? Paano na ang freedom of the press, freedom of speech, freedom of expression?

Bumalik sa alaala ang panahon ng batas militar. Noon, ang peryodismo ay may piring sa mata, may busal sa bibig, may tanikala sa buong katawan. Ang mga peryodistang tumututol o kumakalaban sa naghaharing rehimen ay ipinasok sa kulungan o nawalan ng trabaho dahil sinarhan ang pinapasukan nilang diyaryo o magasin. Kasunod nito’y pinalaganap ang konsepto o teorya ng development journalism, o developmental journalism. Binigyan ito ng pakahulugan na ang peryodismo ay may responsibilidad na paunlarin o isulong ang Bagong Lipunan, kuno, na itinataguyod ng rehimeng militar.

Sa kalaunan ay nanganak ng tiyanak ang konseptong ito. Isinilang, o baka nabigyan lang ng bagong pangalan, ang konsepto naman ng envelopmental journalism. Dito, nalipat ang sisi sa mga peryodista mismo—ang mga peryodistang tumatanggap ng envelope na puno ng pera; ang mga hao shiao na nalulong sa korupsiyon at lantarang nanghihingi ng anda, o “ang datung”; ang mga doble-karang AC/DC, o mga tagamidyang ang gawain ay “attack and collect, defend and collect.”

Medyo nadiskaril ang andar ng utak ko dahil nga sa isang literal na kahulugan ng “harness.” Pero pagkatapos ay napag-isip-isip ko na hindi naman iisa lang ang klase ng harness. May harness din naman na isinusuot sa mga asong gumagabay sa mga bulag na tao. May harness na nagbibigay-proteksiyon sa mga manggagawang nagtatrabaho sa matataas na gusali. Mismong ang harness ng kabayo at kalabaw ay may silbi sa tao—para dalhin ang biyahero sa ibang lugar, para bungkalin ang lupang pagtatamnan ng pagkaing bubuhay sa tao.

Malinaw naman sa ating lahat na ibang klase ang “harnessing” na iminungkahing paksain ng lecture na ito. Malinaw na ang gusto nating malaman ay kung paano iha-harness o magagamit ang peryodismo para mapaunlad at mapatatag ang ating bansa.

Paano nga ba?

Kung ako ang tatanungin, simple lang ang isasagot ko: Patuloy na igiit at ipaglaban, at lalong patatagin, ang kalayaan sa pamamahayag, o freedom of the press.

Kung gusto mong pumasok sa pulitika o sa serbisyo publiko, o kung gusto mong ipaglaban ang karapatan ng sambayanan sa parlamento ng kalsada o sa iba pang larangan ng pakikibaka, o kung gusto mo lang pasayahin ang madlang pipol sa pamamagitan ng mga palabas na kahit paano’y nagpapagaan sa hirap at dusa ng buhay, karapatan mo iyan.

Pero kung peryodismo o journalism ang linya mo, print journalism man o broadcast journalism, hindi mo maaaring talikdan ang tungkuling magsapraktika ng kalayaan sa pamamahayag.

Noong panahon ng batas militar, ilang taon bago pumutok ang EDSA 1, nagtipon-tipon ang ilang alagad ng sining at miyembro ng midya at nagbuo ng Free the Artist, Free the Media movement. Sa kalaunan ay nagsupling ang kilusang ito ng Concerned Artists of the Philippines. Dito sa huli, kasama ako sa bumalangkas ng credo o declaration of principles. Angkop din sa mga peryodista ang mga prinsipyong iyon.

Ayon sa deklarasyon ng Concerned Artists of the Philippines:

“We hold that artists are citizens and must concern themselves not only with their art but also with the issues and problems confronting the country today.

“We stand for freedom of expression and oppose all acts tending to abridge or suppress that freedom.

“We affirm that Filipino artists, in the exercise of freedom of expression, have the responsibility to do so without prejudice to truth, justice, and the interests of the Filipino people.”

Palitan lang natin ang salitang “artists” ng “journalists” at makikita natin, palagay ko, kung ano dapat gawin kaugnay ng layuning “Harnessing Journalism for Nation-Building.”

Dagdag pa rito, kailangang bigyang-diin na sa peryodismo, tulad din naman sa sining, napakahalaga ang pagsasabi ng totoo tungkol sa mga nangyayari sa bayan nating “pugad ng luha at dalita,” sabi nga sa kanta. Ang pagsasabi ng totoo, masakit man sa tenga ng ilan, ay magbibigay ng matibay na pundasyon sa malaya at maunlad na bansang gusto nating itatag o patatagin.

Noong panahon ng Free the Artist, Free the Media movement ay may sinulat akong lyrics para sa isang mahabang kantang gagamitin sana sa isang binabalak na Brechtian zarzuela. Ang kantang iyon ay sagot sa panawagan ng mga naghahari na ang dapat paksain ng mga alagad ng sining at miyembro ng midya ay “the good, the true, and the beautiful.”

Sa ganito nagtatapos ang kanta:

Awitin mo ang totoo,

Sagad-buto, tagos-apdo.

Ang totoo ay mabuti

Kahit mapanganib sa iyo.

Ang totoo ay maganda

Kahit pangit sa reyna.

Ganyan din ang tungkulin natin sa peryodismo: Sabihin ang totoo, sagad-buto, tagos-apdo.

Ewan ko kung natugunan ko nang maayos ang kahilingang mag-lecture tungkol sa “Harnessing Journalism for Nation-Building,” pero palagay ko’y lumampas na ako sa deadline at kailangan ko nang mag-sign-off, kailangan ko nang bigyang-wakas ang chika at chismax tungkol sa chuvachuchu.

Seriously, inuulit ko: Sabihin ang totoo, sagad-buto, tagos-apdo.

Maraming salamat po.